انسان موجودی است دو بعدی، بعد جسمانی و بعد روحانی، وجه تمایز انسان از سایر موجودات نیز به همین بعد روحانی او برمی گردد و او را فراتر از سایر موجودات قرار می دهد و در واقع رمز ارتقاء معنوی و روحی انسان نیز از همین مقوله است و اگر انسان به این مسائل توجه نماید می تواند به اعلی علییّن برسد که دیگران توان نایل شدن به آن را ندارند:
رسد آدمی به جایی که به جز خدا نبینند بنگر که تا چه حد است مقام آدمیت
و همین انسان اگر به این راز و رمز توجه نکند به مراتب نازلی نتزل می یابد که حتی از مرتبه انسانی خارج شده و پست تر از حیوانات می شود.
در این راستا برای اتمام حجت، خداوند متعال راهنمایان و دلایل کافی برای بشریت قرارداده است که از نمونه های بارز آن قرآن (کتاب الهی) به عنوان قرآن صامت و پیامبر (ص) و اهل بیت طاهرینش (علیهم السلام) به عنوان قرآن ناطق که مفسر و مبیّن قرآن صامت می باشند.
در این راستا آنچه که دغدغه های درونی انسان را می تواند آرام سازد و نگرانی ها و تشویش درونی انسان را تبدیل به آرامش و اطمینان نماید، همین قرآن و اهلبیت علیهم السلام است که برای همه مشکلات و دردهای روحی و روانی انسان نسخه شفابخشی دارند و می توانند او را به ساحل نجات رهنمون سازند.
سنت و سیره پیامبر اعظم (ص) و اهل بیت عصمت و طهارت ( علیهم السلام) در همین راستاست و جوابگوی نیازهای معنوی و درونی انسانهاست و انسان با اتصال به این اقیانوس بیکران معرفت الهی می تواند به گمشده های خویش برسد و در ساحل آرامش و طمأنینه قرار گیرد.
در سیره پیامبر مکرم اسلام و اهل بیت طاهرین آن بزرگوار ( علیهم السلام) برای تمامی ایام و لیالی انسان برنامه ای مدون و زندگی ساز قرارداده شده است تا انسان بتواند در مسیر تکامل قرار گیرد و اوقات خویش به بطالت نگذراند تا مایه افسردگی روحی و جسمی او گردد و شادابی و نشاط را از او سلب نماید، یکی از این ایام تاریخی و به یاد ماندنی در تاریخ زندگی بشری روز عرفه است . در این روز انسان در واقع با معبود خویش خلوتی نموده و جهت پالایش درونی قدمهایی را بر می دارد تا مقدمات وصال معشوق فراهم گردد و شوق وصال نشاطی مضاعف در کالبد جان و روح او بدمد و او را مسیحایی سازد.
روز عرفه، روز عشق بازی با معشوق واقعی است ، روز تمرین عبودیت و بندگی به معنای واقعی است، روز بریدن از غیر و رسیدن به معبود است، روز به پایان آمدن هجران و فرارسیدن لحظه های شیرین وصال است، روز خلوت عاشقانه با معبود و مأیوس کردن شیطان و ایادی اوست.
روز عرفه اگر در متون اسلامی به عنوان نامگذاری نشده است اما به تعبیری از بزرگترین عیدهاست، روزی است که خداوند متعال بندگان خویش را به عبادت و بندگی فرا خوانده است و سفره های احسان و کرم خویش را برای ایشان گسترانیده و اسباب خواری و خزلان شیطان و ایادی او را فراهم ساخته است.
در مفاتیح الجنان روایت شده است که حضرت امام زین العابدین علیه السلام در روز عرفه صدای سائلی را شنید که از مردم سوال می نمود، حضرت به او فرمود: وای بر تو آیا در این روز از غیر خدا سؤال می کنی در حالیکه امید این هست که بچه های در شکم مادر نیز شامل فضل خدا شوند و خوشبختی شان فراهم گردد.
برای روز عرفه اعمال زیادی نقل شده است، آنان که در عرفات هستند در این روز حال دیگری دارند و عارفان به معرفت ربوبی در این روز خلوتی وصف ناپذیر با معشوق ازلی دارند، آنانکه توفیق حضور در عرفات ندارند تأکید زیادی بر حضور در حرم آقا امام حسین (ع) شده است و حتی در بعضی از روایات، ثوابش از عرفات کمتر نیست بلکه زیاد و مقدم بر آن است و ثواب زیارت امام حسین علیه السلام برابر با هزار حج و هزار عمره و هزار جهاد بلکه بیشتر از آن است و این به خاطر معرفت و عرفان الای آقا امام حسین علیه السلام است که نمونه بارز آن، دعای امام حسین علیه السلام در روز عرفه است.
دعای امام حسین علیه السلام در روز عرفه دارای مضامین بسیار بالایی است که از حوزه شناخت طلبه ای چون بنده خارج است ولی هر کسی به قدر توان خویش می تواند از این اقیانوس بیکران معرفت الهی کسب فیض نموده و خود را سیراب سازد، دعا با حمد و ثناء الهی و با توصیف صفات باریتعالی به شیوه بسیار زیبا و با مضامین عمیق و ژرفی شروع می شود و با بیان مراتب لطف و فضل و کرم الهی ادامه می یابد و در فرازهایی از دعا به توحید و مراتب آن و نبوّت و رسالت انبیاء در هدایت بشر و تدبیر امور اشاره می فرماید و اینکه خداوند متعال در تمامی احوال مراعات حال بنده اش را نموده و نیازهای درونی و معنویش را دیده و نسخه شفابخشی را ارائه فرموده است.
آقا امام حسین (ع) در ادامه دعای عرفه، با حالت تضرع در حالیکه اشک از چشمانش جاری است از درگاه ربوبی می خواهد که خدایا خوف و خشیت مرا چنان قرار بده که گویا ترا می بینم و به تقوای خود، مرا خوشبخت فرما و به گناه و معصیت خویش بدبخت مگردان، همین طور مضامین ژرف و عمیق دعای حضرت ادامه می یابد تا اینکه در فرازهای دیگر می فرماید: « لولا نَصرُک اِیّایَ لکنتُ مِن المغلوبین» خدایا اگر یاری تو نباشد من از شکست خوردگان می باشم»
مضامین دعای حضرت امام حسین (ع) در روز عرفه آن قدر دلنشین و پرمعناست که امکان ندارد انسان با تفکر و اندیشه به آنها توجه کند و متأثر و منقلب نشود.
دعای عرفه، در واقع تمنای وصال یار با بیان های شیوا و دلنشین یک عاشق واقعی است عاشقی که چون پروانه دور شمع دور می گردد و برای وصال لحظه شماری می کند عاشقی که سخنش از دل بر می آید و چون از دل بر آید بر دل نشیند و بر این اساس هم دعای عرفه محفل عاشقان دلسوخته را نور باران می کند و فضای موجود را فضایی سرشار از معنویات می سازد، گویا همه بال و پری درآورده و در جهت شوق لقاء یار به پرواز در می آیند.
آنجا که با دلداده ازلی چنین زمزمه می کند: « یاعُدَّتی فی شِدّتی یا صاحبی فی وحدتی یا غیاثی فی کُربَتی یا ولیّی فی نعمتی...» ای آماده برایم در سختی، ای یار من در تنهائی، ای دادرس من در گرفتاری، ای سرپرست نعمتم» گویا عمق و ژرفای وجود معشوق ازلی را درک نموده و در وصال و لقاء او بی قرار می کند و تنها اوست که می تواند فریادرس تنهائی و غریبی هایش باشد و تنها اوست که می تواند آرامش بخش دل و جان و روحش باشد. در فرازی دیگر بعد از اقرار به فضل، کرم، احسان، روزی بخشی، هدایتگری، پرده پوشی بر عیوب، و عنایت، چنین اعتراف می کند: « ثم أنا یا الهی المعترف بذنونی فاغفرها لی، أنا الّذی اَسَأتُ أنا الَّذی أخطاتُ ... » سپس معبود امن معترف به گناهان خودم پس آنها را برایم بیامرز، من هستم که بد کردم، منم که خطا کردم ....» و در ادامه عرض می دارد: « یا مَنْ تَضرُهُ ذنوبِ عِباده و هو الغنیُّ ان طاعتهم....» ای کسی که گناهان بندگانش زیانی به او نمی رساند و او از اطاعت آنان بی نیاز است.