یکی از اولین متن هایی که این اصطلاح در آن به چشم می خورد نسخه چاپ شده ی دستگاه ماهور  از سرتیپ غلام رضا مین باشیان (سالارمعزز)است که احتمالأ در حدود 1911 میلادی در لایپزیک به چاپ رسیده است. در برچسب  صفحات گرامافون دوره اول ضبط صفحات ایرانی (1906 تا 1915 ملادی) ابتدا بیشتر واژه آواز آمده(آواز بختیاری ، آواز بیات ترک ، آواز گیلانی ، آواز دشتی و …)و بعد در اواسط کار ،از صفحه شماره ی ای ام آی 12056-4  کلمه دستگاه روی بر چسب صفحه ظاهر شده (دستگاه چهار گاه ، تار آقا حسین قلی با آواز سید احمد خان) و به تدریج در بعضی از صفحات عناوین دستگاه نوا ، دستگاه همایون و ، دستگاه شور و... متناوبأ به کار رفته. در کتاب بحورالالحان تألیف فرصت شیرازی کلمه دستگاه آمده است : « در این قرن اخیر از زمان حکما و علما این فن دستگاه قدما را بر هم زده و آن را بر هفت دستگاه قرار داده اند» [ فرصت شیرازی 1332 ق] و بعد ادامه می دهد «اسامی هفت دستگاه به ترتیبی که معرفی کرده اند این است : راست پنجگاه ، چهار گاه ، سه گاه ، همایون ، نوا ، شور و ماهور » . کتاب مذکور چاپ سنگی است و در 1332 قمری(1914 میلادی) در بمبئی به چاپ رسیده است.گو این که فرصت می گوید این کتاب را ده سال قبل از چاپ نوشته است ولی به هر حال تقسیم بندی هفت دستگاه و ذکر ملحقات آن ظاهراُ اولین بار بود که در متون چاپی منتشر می شد . پس از آن علی نقی وزیری در کتاب دستور تار (چاپ برلین 1301=1922 م)تقسیم بندی سنتی را با با تغییراتی بدین ترتیب با گام های آن ذکر کرده است : 1- ماهور (راست پنجگاه از متعلقات آن است) 2- همایون ( اصفهان ار ملحقات آن است) 3- سه گاه 4- چهرگاه 5- شور (نوا از شعب آن است)و از نظر گام سه گاه را متعلق به چهارگاه و بیات کرد ، دشتی ، ترک و نوا را متعلق به شور دانسته است .در سال 1313 وزیری در کتاب موسیقی نظری ( جلد دوم آواز شناسی نظری موسیقی ایرانی ) ، تقسیم بندی دستگاه ها ، نغمه ها و برخی از گوشه ها را با ذکر گام و انگاره های ( نمونه های ) نت شده ی ملودی هر گوشه و کوک های مختلف برای تار و سه تار و ویولن و تن شناسی دستگاه ها را به دست داده است .  چهارسال بعد مهدی قلی هدایت ( مخبر السلطنه ) که سال ها در سمتهای وزارت  و نخست وزیری بود و از موسیقی هم اطلاع داشت معلومات خود را در کتاب مجمع الادوار در سال 1317 به صورت چاپ سنگی در تهران منتشر کرد. هدایت این کتاب را 14 سال قبل در سال 1303 نوشته بود. او در مورد دستگاه های موسیقی ایرانی می نویسد : «اساتید متاُخر آنچه به ایشان رسیده بوده است از آواز و نغمه و غیره  در هفت دستگاه گنجانیده اند.چرا هفت دستگاه ماُخذ علمی ندارد .دستگاه تقلیدی از نوبت مرتب قدماست و هر دستگاه را ممکن بود چند نوبت قرار دهند به خصوص دستگاه شور را .»

روح الله خالقی در کتاب نظری به موسیقی ( 1317 ) در مورد تاریخ موسیقی ، شعر و موسیقی ، موسیقی قدیم ، گام و فواصل و دستگاه های موسیقی ایرانی و مایه شناسی آن مطالب مفصلی نوشته و در جلد اول کتاب سرگذشت موسیقی ایران (1333) فصلی را به ردیف موسیقی ایران و ذکر گوشه های آن اختصاص داده است .در کتاب های ردیف موسیقی ایران گرد آوری موسی معروفی و شرح مهدی برکشلی (1342) ، ردیف آوازی موسیقی سنتی ایران به روایت محمود کریمی با آوا نویسی و تجزیه و تحلیل محمد تقی مسعودیه (1365)در باره دستگاهای موسیقی ایرانی و نغمه ها و گوشه های آن مطالبی آمده است .

نت دستگاه ها ، نغمه ها  و گوشه های متعلق به آن ها بیشتر درآثار زیر یافت می شوند:

- غلام رضا مین باشیان دستگاه ماهور ، 1911 میلادی

-علی نقی وزیری ، دستور تار ،1301 برلین ،1315 تهران و دستور ویولن جلد اول و دوم ، تهران 1316

-ابوالحسن صبا دوره اول و وم ویولن، تهران 1327-1325 ( دوره سوم شامل قطعات ضربی ست) دوره اول تا چهارم سنتور،تهران 1328-1327 و دوره اول تار و سه تار ، تهران 1329

- موسی معروفی ، آواز دشتی ، تهران 1327 و ردیف موسیقی ایران ،اداره هنرهای زیبای کشور ، تهران 1342

- فرامرز پایور ، دستور سنتور ، تهران 1340 و قطعات موسیقی مجلسی ، تهران 1361

- محمد رضا لطفی موسیقی آوازی ایران ( دستگاه شور) ردیف استاد عبدالله دوامی ، تهران 1353 ( همراه با صفحه)

- محمد تقی مسعودیه ، آوا نویسی و تجزیه و تحلیل موسیقی سنتی ایران ، گرد آورننده موسی معروفی ، تهران 1356.

علاوه بر نمونه های یاد شده ، ده صفحه گرامافون سی و سه دور شامل تعدادی از گوشه های دستگاه های موسیقی ایران و مرکب نوازی . قطعات آوازی با صدای محمد رضا شجریان در سال 1354 توسط کانون  پرورش فکری کودکان و نوجوانان با نظارت کامبیز روشن روان منتشر شده است.  

منبع : کتاب چشم انداز موسیقی ایران 

لینک های طلایی :