«تغییرات مشروطه نه به سود عشایر بود نه به ضرر آنها، هیچ جای ایران نیست که عشایر با مشروطه مخالف باشند. حتی در راه آن کشته شده‌اند.»
«عطاالله حسنی»، استاد دانشگاه شهید بهشتی در دومین روز همایش بین‌المللی بزرگداشت سالگرد مشروطیت مقاله خود را تحت عنوان «نقش ایلات و عشایر در مشروطه ایرانی»، ارایه کرد.
«در دوره مشروطه جمعیت ایران 15 میلیون نفر بود. از این تعداد نیمی از آن عشایر بودند. این جمعیت دور از شهرها زندگی می‌کردند. سیستم کاری عشایر که همان دامداری است اجازه نمی‌داد که 30 مشروطه توجه کنند. اما ما شاهد دخالت آنها در وقایع مشروطه هستیم. علت این دخالت را باید در هدف‌های عشایر جست و جو کرد، با کمی تامل متوجه اهداف سیستم کاری آنها می‌شویم. هر عشیره و طایفه‌ای بنا به مصلحت خود در مشروطه تاثیر گذاشته است. یکی از مهم‌ترین تاثیرات عشایر در قشون حکومتی بود. قشون در دوره مشروطه ضعیف شده بود و دولت مشروطه در پی برنامه‌ای جدید برای قشونی جدید بود. هر قدر دولت سعی کرد از ژاندارمری، قشون شهری... استفاده کند موفق نشد، تا در نهایت به عشایر متوسل می‌شوند. اما بار دیگر با وارد شدن عشایر به قشون، خدمات آنها فراموش می‌شود. دولت در سپاس از آنها سستی می‌کند. حتی دولت‌مداران در پی تفرقه انداختن در عشایر می‌آیند. دو برادر را برای مسند ایلخانی به جان هم می‌انداختند. عشایر بر خلاف شهرنشینان با هم مناسبات فردفرد دارند. آنها چنان به ایل خود ایمان دارند که حاضرند برای ایل خود جان دهند. مخبرالسلطنه، از قوای حکومتی که نمی‌توانند جلوی عشایر را بگیرد و بارها از آنها شکست می‌خورند، بچه ننه یاد می‌کند.»
حتی درباره حضور عشایر در مشروطه گفت: «عشایر تنگستانی با انگلیس درگیر شده و به سالارخان مشروطه سود مشروطه از بلوچستان، در تلگرافی اظهار پشتیبانی می‌کند. یا در جای دیگر شیخ خزعل به مشروطه‌چی‌ها کمک مالی می‌کند. از شاهسون‌های آذربایجان هم در مناصب محلی بعد از مشروطه استفاده می‌شود.»
در این میان باید از یکی از شهدای مشروطه که از عشایر بود نام برد. «منصور نظام» 300 سرباز در اختیار داشت. این تعداد به لیاخوف در حکومت بر ساوه و شاهسون بغدادی اعتراض کردند. در این میان 160 نفر از ارتش اخراج می‌شدند. و مجلس برای شنیدن خواسته آنها «منصور نظام» را به تهران می‌آورند منصور نظام سوگند می‌خورد که به مشروطه خیانت نکند، او پس از به توپ بستن مجلس توسط درباریان کشته شد.
بحث درباره نقش عشایر در مشروطه مربوط به یک پروژه است که باید بررسی‌های بیشتری با توجه به سندهای موجود انجام شود. منبع:تهران _ 20 اردیبهشت 1384_ میراث خبر
جزیـــــره اســـــرار آمیــــــز دانــش