پژوهش های انجام شده میدانی نگارنده در محدوده استان فارس است که از سال 1385 آغاز شده است .
هدف از پژوهش حاضر، شناسایی راه ارتباطی بیشاپور به برازجان در دوره ساسانی با توجه به آثار و نشانههای باقیمانده چون محوطههای باستانی، بقایای جاده سازی و سنگفرش، پل، کاروانسرا و سایر تاسیسات بینراهی است. این راه احتمالاً یکی از راههای ارتباطی در درون کوره شاپور، یکی ازکورههای پنجگانه ایالت فارس کهن بوده است. بدون شک از گذشتههای دور پسکرانههای خلیج فارس و بخشهای جنوبی ایالت فارس کهن نقش بسزایی در سرنوشت تمدنهای دوران تاریخی ایران داشته است و یکی از مهمترین نقاط نفوذ این تمدنها به کشورهای همسایه و دور، همین ناحیه خلیج فارس و پسکرانههای ایالت فارس کهن بوده است.
شهرهای بیشاپور و برازجان (تئوکه هخامنشی و توَج یا توز ساسانی) از مهمترین این مکانها است، که سهم عمدهای در توسعه و پیشرفت تمدن ساسانی داشته و به عنوان دو شهر نزدیک دریا و بین راهی از اهمیت زیادی برخوردار بودهاند. (تئوکه شهر هخامنشی در ساحل خلیج فارس بوده که در متون یونانی و لوحههای گلی تخت جمشید از آن یاد شده است. با توجه به تحقیقات به عمل آمده محل آن در برازجان بوده است. در دوره ساسانی و اسلامی در منطقه برازجان شهری شکل میگیرد که به آن توز یا توج میگفتند. در مباحث آینده به جزییات بیشتری در باره این موضوع خواهیم پرداخت.
روش تحقیق به دو صورت بررسی میدانی و کتابخانهای و همچنین مقایسه و مطالعه آثار بوده، که هرکدام با توجه به شواهد مستند انجام گرفته است.
با توجه به آشنایی نسبی نگارنده به محدوده جغرافیایی این منطقه و آگاهی از غالب آثاری که در این نواحی واقع شده، در مراحل اولیه مسیر احتمالی این راه پیشبینی شد و در مرحله بعدی با مراجعه به متون جغرافی نویسان و مورخان دوره اسلامی و همچنین با مطالعه گزارش های باستان شناسی مکانهای باستانی کازرون و برازجان، دو مسیر برای پیمایش انتخاب شد:
- مسیر اول که از شهر بیشاپور آغاز و در جهت جنوب شرقی در درون جلگه کازرون به طرف پل آبگینه ادامه مییافت و سپس به جره و بالاده و از آنجا به سرمشهد و بزپر میرسید. این مسیر در امتداد خود از مناطق خیرگ، تنگ ارم، دالکی و راهدار گذشته و سرانجام به برازجان و سعدآباد منتهی میشد.
- مسیردوم از برازجان شروع و با عبور از منطقه دالکی وگردنههای مملو و فلفلی به کنارتخته و از آنجا به کمارج و تنگ ترکان میرسید. این مسیر در ادامه با گذر از دشت کازرون به بیشاپور ختم میشد.(نقشه شماره 1- مسیر های انتخابی بررسی راه باستانی)
بیشترین اطلاعات ما درباره راه باستانی بیشاپور به برازجان از متون جغرافینویسانی چون ابنخردادبه، مقدسی، اصطخری، ابنبلخی و مستوفی است که معمولاٌ از اواخر قرن سوم هجری نوشته شده است و در برگیرنده اطلاعات جامع و مفیدی درباره این راه میباشند. سفرنامههای قرون جدید از دیگر منابع کمکی درباره این راه است.
پروفسور اورل اشتین ، دکتر بهمن کریمی و واندنبرگ از محققین و پژوهشگرانی هستند که در دهههای گذشته با بازدید از آثار مناطق مختلف ایران و فارس ، راههای آن را حدس زدند.
در دسترس نبودن گزارشها ومطالعات باستان شناسی انجام شده در حوزه شهرستان کازرون، پوشش گیاهی متراکم، گرم شدن روز افزون هوا، کمبود منابع اطلاعاتی درباره چگونگی مطالعه درباره راه باستانی، مشکلات مالی، قابل اعتمادنبودن اسناد و گزارش جغرافی نویسان از جمله مشکلات و محدودیتهای این تحقیق است.
جغرافینویسان و مورخان دوره اسلامی در آثار خود که عموماً به مسالک معروفند به ذکر راههایی که ایالت فارس را به مکانهای دیگر از جمله به دریای پارس، کرمان، خوزستان و خراسان ارتباط
میداد پرداختهاند. در این کتب جغرافیایی، اغلب تعداد منزلگاههای بین راه و مسافت آنها براساس فرسنگ ذکر شده و در بعضی موارد نام منزلگاههای که در اطراف این راهها بوده نیز ثبت شده است. در این این مقاله سعی شده تا حد امکان نام مکانهای کهن موجود در این متون با نامهای امروزی و محوطههای باستانی باتوجه به مسافت های ذکر شده تطبیق داده شود.