دین مبین اسلام با توجه به جامعیتی که دارد دستورات لازم و نسخه های شفابخش برای درمان مرض ها و دردهای فردی و اجتماعی انسان ارائه کرده و می تواند انسان را از ورطه هلاکت و بدبختی به سوی ساحل نجات و سعادت رهنمون سازد و توجه به این دستورات، تمامی نگرانی ها و تشویش ها را از انسان می زداید و به وی در ابعاد فردی و اجتماعی آرامشی خاص می بخشد در این صورت تهاجم فکری و اخلاقی و فرهنگی نمی تواند چنین انسان و جامعه ای را تهدید کند و در معرض خطرناکترین آسیب های عقیدتی و اخلاقی قرار دهد. یکی از سنت هایی که می تواند امت اسلام را از این خطر بیمه کند استفاده از فرصت هایی است که اسلام و اولیاء الهی به آن عمل و توصیه نموده اند و به وسیله آن، پیروان راستین خود را از علقه های بازدارنده مادی رهانیده و در زمانها و مکانهای مبارک پیوند آنها را با خالق تحکیم و تقویت می کنند، در این راستا ماههای رجب، شعبان و رمضان از فرصتهایی است که جامعه اسلامی می تواند سر سفره احسان و مهمانی خداوند متنعم شود. از جمله از سنت های اسلامی که در فقه نیز باب جداگانه ای را به خود اختصاص داده، سنت حسنه اعتکاف است و از مناسبتهای ماه رجب می باشد که مومنان در 13، 14 و 15 رجب سه روز متوالی روزه می گیرند و جز برای اعمال ضروری از مسجد خارج نمی شوند. با وجود اینکه تمامی ابعاد اسرار اعتکاف برای ما روشن نیست اما از ظواهر آیات و بیانات پیامبر و اهل بیت علیهم السلام استفاده می شود که این سنت از عالیترین زمینه های تقویت عبودیت و بندگی و تهذیب نفس است و به برکت آن می توان توشه ای معنوی از اجتماع نورانی موحدان در مراسم اعتکاف به دست آورد. دیدگاه قرآن نسبت به معتکفین وعهدنا الی ابراهیم و اسمعیل ان طهرابیتی للطائفین و العاکفین و الرکع السجود، و امر نمودیم به ابراهیم و اسماعیل تا مسجد الحرام را آماده برای طواف کنندگان، معتکفین، رکوع کنندگان و سجده کنندگان سازید ( بقره – 125) از این آیه می توان به چند اصل و پیام قرآنی دست یافت: 1- مقام معتکفین مقامی والاست به حدی که خداوند دو پیامبر خود را مامور آماده سازی مسجد برای آنان می کند. 2- یکی از اهداف تاسیس خانه خدا ومساجد همطراز آن اعتکاف در آن است 3- آماده سازی مساجد برای عبادت از جمله اعتکاف از وظایف اولیاء بزرگ الهی است . 4- عمل اعتکاف عملی مقدس است بنابراین باید در بهترین قطعه های زمین مانند مسجد الحرام و یا مساجد جامع صورت گیرد. 5- عملی است عبادی و مقدس، بنابراین در بین اعمالی چون طواف خانه خدا و رکوع و سجود ذکر شده است. 6- با توجه به دستور آماده سازی خانه خدا به پیامبران معلوم می شود اعتکاف نوعی مهمانی معنوی است به خداوند متعال خانه خود را برای آن مهمانی و میهمانان مهیا نموده است. آداب اعتکاف ( معنوی و ظاهری) اعتکاف دارای آدابی خاص است که رعایت نکردن آنها باعث نقصان آن می شود . این آداب دو گونه است، یکی آداب ظاهری است همچون روزه گرفتن و در مسجد مقیم شدن و ... و دیگری آداب باطنی است چون اخلاص و تفکر نکردن در امور دنیوی و... این دو چون دو بال پرنده ای می باشند که عدم وجود یکی، باعث از بین رفتن کارآیی آن دیگری می شود و پرواز را غیر ممکن می سازد. آداب معنوی اعتکاف یا آداب باطنیه توجه به عز ربوبیت و ذل عبودیت. نه تنها در اعتکاف بلکه در هر عبادتی جز با قدم عبودیت نمی توان به معرج حقیقی و قرب الهی دست یافت. خدای تعالی در سوره شریفه اسرار آیه اول می فرمایند: « سبحان الذی اسری بعبده: منزه است خداوندی که بنده اش را سیر داد» ... یعنی بی عبودیت او، بی بندگی او سیری وجود ندارد. عبودیت مجوزی است برای ورود به ملکوت و سیر در آن. حضرت امام خمینی (ره) در این زمینه می فرمایند: یکی از آداب قلبیه در عبادات و وظایف باطنیه سالک طریق آخرت، توجه به عز ربوبیت و ذل عبودیت است و آن یکی از منازل مهمه سالک است، که قوت سلوک هر کس به مقدار قوت این نظر است بلکه کمال ونقص انسانیت، تابع کمال و نقص این امر است». و نیز می فرمایند: «سالک الی ا... را ضروری است که به مقام ذل خود پی برد و نصب العین او ذل عبودیت و عزت بوبیت باشد و هر چه این نظر قوت گیرد، عبادت، روحانی تر و روح عبادت قوی تر می شود، تا اگر به دستگیری حق و اولیای اکمل علیهم السلام می توانست به حقیقت عبودیت و کنه آن واصل شود، از سر عبادت لمحه ای در می یابد. اخلاص تائب و سالکی که اخلاص نداشته باشد در سلوک و عبادت خود چشم به غیر خواهد داشت و بندگی غیر را پذیرا خواهد شد، که حکما گفته اند: « بنده آنی که در بند آنی» گفته شد که بی عبودیت وبندگی حضرت حق، بلکه هر عبادت دیگری ناقص است. پیامبر اکرم (ص) می فرماید: « هر کس یک روز را به منظور کسب عنایت الهی و قرب به خدا، اعتکاف کند خداوند بین او و آتش (جهنم) سه خندق ایجاد می کند که فاصله هریک تا دیگری پیش از مسافت زمین و آسمان است . مداومت بر ذکر خدا و نماز و تلاوت قرآن: روح اعتکاف عبارت است از بریدن از غیر خدا و پیوستن به خدا، و سالک را بهترین وسیله ای که بتواند بر عبادت ها و اعتکاف خود، روحی الهی بخشد نماز و تلاوت قرآن و ذکر خدای تعالی می باشد چرا که « الصلاه معراج المومن» یعنی نماز وسیله سیر به سوی خداست یعنی بدون وسیله، رسیدن به سرچشمه وجود بیهوده است و شاید هم غیر ممکن. علامه حسن زاده آملی درباره ذکر و اینکه این ذکر در جمیع موجودات سریان دارد، چه انسان و چه دیگر موجودات، می فرمایند: « ذکر باری، ساری در جمع عبد است، یعنی در روح و قلب و نفس و قوای روحانیه و جسمانیه اوست، زیرا بقای موجودات به هویت سازی الهیه در همه است بلکه جمیع موجودات جز شئون و آیات آسمانی این هویت نیستند که « هوالاول و الاخر و الظاهر و الباطن» یعنی ذکر سالک باید با تمام اعضا انجام گیرد. دست او ذکر گوید، پای او ذکر گوید، لب او ذکر گوید، قلب او ذکر گوید و ... و به طور کلی با تمام وجود ذکر او گوید» اجتناب از جلوه های دنیایی در اعتکاف هر آنچه باعث گرفتن از جمال مطلوب گردد و مانعی شود در برابر معتکف و سالک الی ا... هر قدر تفکر و تمایل به آن مانع، کاهش یابد، آن مانع کم کم از میان بر می خیزد و فوراً قلب به سوی محبوب پرواز نموده، متعلق به دامن آن می شود. شخص معتکف باید بداند که برای چه اعتکاف می کند، به مهمانی چه کسی می رود، کرامت خویش را بداند که این دنیا مزبله ای بیش نیست و ارزشی ندارد که انسان عمری را به دنبال آن بدود. تو را از کنکره عرش می زنند صغیر ندانمت که در این دامگه چه افتاده است باز ایستادن از گناه ارزش واقعی اعتکاف زمانی جلوه دارد که زمینه ترک گناه شود و باعث شود انسان دشمن کینه توز گناه گردد. چنانکه پیامبر اکرم (ص) می فرمایند: « اعتکاف کننده از انجام گناه باز می ایستد و بدین وسیله اجر کسی که همه نیکی ها و حسنات را انجام می دهد، اجر خواهد داشت» و نیز می فرماید « اعتکاف کننده از گناه و معصیت اعتکاف می کند» زمان و مکان اعتکاف اعتکاف باید در مسجد الحرام یا مسجد النبی یا مسجد کوفه یا مسجد بصره صورت گیرد و حداقل این است که در مسجد جامع یک شهر صورت گیرد. در ضمن اعتکاف در هر ماه و ایامی که روزه در آنها صحیح است، می تواند انجام گیرد. ولی افضل آن است که در دهه آخر ماه مبارک رمضان که پیامبر اکرم (ص) نیز در آن روزها معتکف می شدند یا سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم ماه رجب که مصادف با میلاد مبارک حضرت امیر المومنین علی علیه السلام است، انجام گیرد. واجبات اعتکاف: یکی از واجبات اعتکاف، روزه داشتن سه روزه اعتکاف است و این روزه ماننده روزه ماه رمضان است که ابطال آن کفاره روزه رمضان را خواهد داشت. مستحبات اعتکاف: ( مستحبات ایام البیض یعنی روزهای سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم ماه مبارک رجب) الف- شب سیزدهم دو رکعت نماز ( بعد از حمد، سوره یس و تبارک الملک و توحید خوانده شود.) ب- شب چهاردهم، چهار رکعت نماز با دو سلام به روش نماز فوق الذکر. ج- شب پانزدهم، شش رکعت نماز به سه سلام به روش نماز قسمت اول د- روزه روزهای سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم برای کسانی که در حال اعتکاف نیستند. ه - غسل شب و روز پانزدهم. و- احیای شب پانزدهم برای عبادت ز- زیارت امیرالمومنین در روز سیزدهم. ح- داوزده رکعت نماز در شب پانزدهم به طریق نماز صبح لکن سوره بعد از حمد چهار مرتبه خوانده شود ط- نماز حضرت سلمان: این نماز ده رکعت است و بعد از هر دو رکعت سلام داده می شود به عبارت دیگر پنج نماز دو رکعتی می باشد. در هر رکعت یک مرتبه حمد و سه مرتبه سوره توحید و کافرون بخواند و بعد از هر سلام دستها را بلند کند و بگوید: « لا اله الا ا... وحده لا شریک له، له الملک و له الحمد، یحیی و یمیت و هو حی لایموت، بیده الخیر و هو علی کل شی قدیرٌ». ی- عمل ام داود: این عملی در ایام البیض یعنی سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم استحباب دارد در وسط روز بعد از نماز ظهر و عصر انجام می شود. عمل ام داود به این ترتیب است که وقتی نماز ظهر و عصر در اول وقت به جا آورد، سعی کند رکوع و سجده های نماز ظهر و عصر را خوب به جا آورد و نمازش در مکان خلوتی باشد که چیزی وی را مشغول نسازد و با او حرف نزند. وقتی که از نماز ظهر و عصر فارغ شد، قبل از آنکه برگردد، اعمال ذیل را باید انجام دهد: 1-صد مرتبه بخواند سوره حمد، توحید و آیت الکرسی را. 2-یک مرتبه بخواند سوره انعام، بنی اسرائیل، کهف، لقمان، یس، صافات، جم سجده، حمعسص، حمدخان، فتح واقعه، ملک، نون و «اذا السماء انشقت» تا آخر قرآن.

انسان موجودی است دو بعدی، بعد جسمانی و بعد روحانی، وجه تمایز انسان از سایر موجودات نیز به همین بعد روحانی او برمی گردد و او را فراتر از سایر موجودات قرار می دهد و در واقع رمز ارتقاء معنوی و روحی انسان نیز از همین مقوله است و اگر انسان به این مسائل توجه نماید می تواند به اعلی علییّن برسد که دیگران توان نایل شدن به آن را ندارند:
رسد آدمی به جایی که به جز خدا نبینند بنگر که تا چه حد است مقام آدمیت
و همین انسان اگر به این راز و رمز توجه نکند به مراتب نازلی نتزل می یابد که حتی از مرتبه انسانی خارج شده و پست تر از حیوانات می شود.
در این راستا برای اتمام حجت، خداوند متعال راهنمایان و دلایل کافی برای بشریت قرارداده است که از نمونه های بارز آن قرآن (کتاب الهی) به عنوان قرآن صامت و پیامبر (ص) و اهل بیت طاهرینش (علیهم السلام) به عنوان قرآن ناطق که مفسر و مبیّن قرآن صامت می باشند.
در این راستا آنچه که دغدغه های درونی انسان را می تواند آرام سازد و نگرانی ها و تشویش درونی انسان را تبدیل به آرامش و اطمینان نماید، همین قرآن و اهلبیت علیهم السلام است که برای همه مشکلات و دردهای روحی و روانی انسان نسخه شفابخشی دارند و می توانند او را به ساحل نجات رهنمون سازند.
سنت و سیره پیامبر اعظم (ص) و اهل بیت عصمت و طهارت ( علیهم السلام) در همین راستاست و جوابگوی نیازهای معنوی و درونی انسانهاست و انسان با اتصال به این اقیانوس بیکران معرفت الهی می تواند به گمشده های خویش برسد و در ساحل آرامش و طمأنینه قرار گیرد.
در سیره پیامبر مکرم اسلام و اهل بیت طاهرین آن بزرگوار ( علیهم السلام) برای تمامی ایام و لیالی انسان برنامه ای مدون و زندگی ساز قرارداده شده است تا انسان بتواند در مسیر تکامل قرار گیرد و اوقات خویش به بطالت نگذراند تا مایه افسردگی روحی و جسمی او گردد و شادابی و نشاط را از او سلب نماید، یکی از این ایام تاریخی و به یاد ماندنی در تاریخ زندگی بشری روز عرفه است . در این روز انسان در واقع با معبود خویش خلوتی نموده و جهت پالایش درونی قدمهایی را بر می دارد تا مقدمات وصال معشوق فراهم گردد و شوق وصال نشاطی مضاعف در کالبد جان و روح او بدمد و او را مسیحایی سازد.
روز عرفه، روز عشق بازی با معشوق واقعی است ، روز تمرین عبودیت و بندگی به معنای واقعی است، روز بریدن از غیر و رسیدن به معبود است، روز به پایان آمدن هجران و فرارسیدن لحظه های شیرین وصال است، روز خلوت عاشقانه با معبود و مأیوس کردن شیطان و ایادی اوست.
روز عرفه اگر در متون اسلامی به عنوان نامگذاری نشده است اما به تعبیری از بزرگترین عیدهاست، روزی است که خداوند متعال بندگان خویش را به عبادت و بندگی فرا خوانده است و سفره های احسان و کرم خویش را برای ایشان گسترانیده و اسباب خواری و خزلان شیطان و ایادی او را فراهم ساخته است.
در مفاتیح الجنان روایت شده است که حضرت امام زین العابدین علیه السلام در روز عرفه صدای سائلی را شنید که از مردم سوال می نمود، حضرت به او فرمود: وای بر تو آیا در این روز از غیر خدا سؤال می کنی در حالیکه امید این هست که بچه های در شکم مادر نیز شامل فضل خدا شوند و خوشبختی شان فراهم گردد.
برای روز عرفه اعمال زیادی نقل شده است، آنان که در عرفات هستند در این روز حال دیگری دارند و عارفان به معرفت ربوبی در این روز خلوتی وصف ناپذیر با معشوق ازلی دارند، آنانکه توفیق حضور در عرفات ندارند تأکید زیادی بر حضور در حرم آقا امام حسین (ع) شده است و حتی در بعضی از روایات، ثوابش از عرفات کمتر نیست بلکه زیاد و مقدم بر آن است و ثواب زیارت امام حسین علیه السلام برابر با هزار حج و هزار عمره و هزار جهاد بلکه بیشتر از آن است و این به خاطر معرفت و عرفان الای آقا امام حسین علیه السلام است که نمونه بارز آن، دعای امام حسین علیه السلام در روز عرفه است.
دعای امام حسین علیه السلام در روز عرفه دارای مضامین بسیار بالایی است که از حوزه شناخت طلبه ای چون بنده خارج است ولی هر کسی به قدر توان خویش می تواند از این اقیانوس بیکران معرفت الهی کسب فیض نموده و خود را سیراب سازد، دعا با حمد و ثناء الهی و با توصیف صفات باریتعالی به شیوه بسیار زیبا و با مضامین عمیق و ژرفی شروع می شود و با بیان مراتب لطف و فضل و کرم الهی ادامه می یابد و در فرازهایی از دعا به توحید و مراتب آن و نبوّت و رسالت انبیاء در هدایت بشر و تدبیر امور اشاره می فرماید و اینکه خداوند متعال در تمامی احوال مراعات حال بنده اش را نموده و نیازهای درونی و معنویش را دیده و نسخه شفابخشی را ارائه فرموده است.
آقا امام حسین (ع) در ادامه دعای عرفه، با حالت تضرع در حالیکه اشک از چشمانش جاری است از درگاه ربوبی می خواهد که خدایا خوف و خشیت مرا چنان قرار بده که گویا ترا می بینم و به تقوای خود، مرا خوشبخت فرما و به گناه و معصیت خویش بدبخت مگردان، همین طور مضامین ژرف و عمیق دعای حضرت ادامه می یابد تا اینکه در فرازهای دیگر می فرماید: « لولا نَصرُک اِیّایَ لکنتُ مِن المغلوبین» خدایا اگر یاری تو نباشد من از شکست خوردگان می باشم»
مضامین دعای حضرت امام حسین (ع) در روز عرفه آن قدر دلنشین و پرمعناست که امکان ندارد انسان با تفکر و اندیشه به آنها توجه کند و متأثر و منقلب نشود.
دعای عرفه، در واقع تمنای وصال یار با بیان های شیوا و دلنشین یک عاشق واقعی است عاشقی که چون پروانه دور شمع دور می گردد و برای وصال لحظه شماری می کند عاشقی که سخنش از دل بر می آید و چون از دل بر آید بر دل نشیند و بر این اساس هم دعای عرفه محفل عاشقان دلسوخته را نور باران می کند و فضای موجود را فضایی سرشار از معنویات می سازد، گویا همه بال و پری درآورده و در جهت شوق لقاء یار به پرواز در می آیند.
آنجا که با دلداده ازلی چنین زمزمه می کند: « یاعُدَّتی فی شِدّتی یا صاحبی فی وحدتی یا غیاثی فی کُربَتی یا ولیّی فی نعمتی...» ای آماده برایم در سختی، ای یار من در تنهائی، ای دادرس من در گرفتاری، ای سرپرست نعمتم» گویا عمق و ژرفای وجود معشوق ازلی را درک نموده و در وصال و لقاء او بی قرار می کند و تنها اوست که می تواند فریادرس تنهائی و غریبی هایش باشد و تنها اوست که می تواند آرامش بخش دل و جان و روحش باشد. در فرازی دیگر بعد از اقرار به فضل، کرم، احسان، روزی بخشی، هدایتگری، پرده پوشی بر عیوب، و عنایت، چنین اعتراف می کند: « ثم أنا یا الهی المعترف بذنونی فاغفرها لی، أنا الّذی اَسَأتُ أنا الَّذی أخطاتُ ... » سپس معبود امن معترف به گناهان خودم پس آنها را برایم بیامرز، من هستم که بد کردم، منم که خطا کردم ....» و در ادامه عرض می دارد: « یا مَنْ تَضرُهُ ذنوبِ عِباده و هو الغنیُّ ان طاعتهم....» ای کسی که گناهان بندگانش زیانی به او نمی رساند و او از اطاعت آنان بی نیاز است.